W skardze Komisja podniosła, że  Polska naruszyła art. 19 (1) akapit drugi TUE (obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii), oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych (prawo jednostki do rzetelnego procesu). Zdaniem Komisji, kwestionowane przepisy nowej ustawy  o Sądzie Najwyższym zostały przyjęte z naruszeniem zasady niezawisłości sędziowskiej oraz zasady nieusuwalności sędziów.

Zarzuty Polski i Węgier

Polska, wspierana w sprawie przez Węgry, argumentowała, że Komisja powinna wycofać skargę, która stała się bezprzedmiotowa wskutek wykonania przez Polskę zarządzonych przez Trybunał środków tymczasowych. W istocie polski Parlament uchylił zakwestionowane przez Komisję przepisy ustawą, która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2019 r. W ocenie Trybunału, zgodnie z ustalonym orzecznictwem, takie zdarzenie nie mogło jednak zostać wzięte pod uwagę, gdyż nastąpiło ono po upływie terminu wyznaczonego Polsce przez Komisję w uzasadnionej opinii.

Ponadto, Polska i Węgry zarzucały, że powstały spór pozostaje poza kompetencjami Unii, gdyż organizacja wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich należy do kompetencji tych ostatnich. Trybunał Sprawiedliwości wskazał jednak, że przy wykonywaniu tej kompetencji państwa członkowskie mają obowiązek dotrzymywać zobowiązań wynikających dla nich z prawa Unii a w szczególności z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE. Wymagając od państw członkowskich, by dotrzymywały tych zobowiązań, Unia w żaden sposób nie usiłuje sama wykonywać wspomnianej kompetencji ani  przypisać jej sobie.

W odniesieniu do powołanego przez Polskę Protokołu nr 30 (dotyczącego stosowania Karty Praw Podstawowych w Polsce i Wielkiej Brytanii) Trybunał wskazał, że nie podważa on  kwestii stosowania Karty w Polsce, a ponadto nie ma na celu zwolnienia Rzeczypospolitej Polskiej z obowiązku poszanowania postanowień tej Karty.

Zasada niezależności sądów oraz zasada nieusuwalności sędziów

Państwa członkowskie są zobowiązane, na podstawie art. 19 (1) akapit drugi TUE, do przestrzegania  zasady niezależności sądów,  która obejmuje dwa aspekty:

Pierwszy aspekt, o charakterze zewnętrznym, wymaga, aby dany organ wypełniał swoje zadania w pełni autonomicznie, bez podległości w ramach hierarchii służbowej, bez podporządkowania komukolwiek, w sposób wolny od nakazów czy wytycznych z jakiegokolwiek źródła, pozostając w ten sposób pod ochroną przed ingerencją i naciskami z zewnątrz, które mogą zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia.

Drugi aspekt – wewnętrzny – łączy się z kolei z pojęciem bezstronności i dotyczy jednakowego dystansu do stron sporu i ich odpowiednich interesów w odniesieniu do jego przedmiotu. Aspekt ten wymaga przestrzegania obiektywizmu oraz braku wszelkiego interesu w konkretnym rozstrzygnięciu sporu, który wykraczałby poza ścisłe stosowanie przepisu prawa.

Powyższe gwarancje niezawisłości i bezstronności wymagają istnienia zasad, w szczególności co do składu organu, powoływania jego członków, okresu trwania ich kadencji oraz powodów ich wyłączania lub odwołania, pozwalających wykluczyć, w przekonaniu uczestników postępowania, wszelką uzasadnioną wątpliwość co do niezależności tego organu od czynników zewnętrznych oraz neutralności względem ścierających się przed nim interesów.

W szczególności wspomniana konieczna wolność sędziów od wszelkiego rodzaju ingerencji lub nacisków z zewnątrz wymaga, jak to stale przypomina Trybunał, określonych gwarancji, takich jak nieusuwalność, chroniących osoby, którym powierzono zadanie sądzenia. Zasada nieusuwalności wymaga w szczególności, by sędziowie mogli sprawować urząd do momentu ukończenia obowiązkowego wieku przejścia w stan spoczynku lub upływu kadencji sprawowania danej funkcji, jeżeli ma ona charakter czasowy.

Zakwestionowana reforma, która przewiduje stosowanie środka polegającego na obniżeniu wieku przechodzenia w stan spoczynku przez sędziów Sądu Najwyższego do urzędujących sędziów tego sądu, prowadzi do przedwczesnego zaprzestania przez tych ostatnich wykonywania ich orzeczniczych obowiązków, a zatem może ona wzbudzać uzasadnione obawy co do poszanowania zasady nieusuwalności sędziów.

Trybunał podkreślił, ze środek przewidujący obniżenie, o pięć lat, wieku przejścia w stan spoczynku sędziów Sądu Najwyższego urzędujących w chwili wejścia w życie nowej ustawy o Sądzie Najwyższym oraz wynikający z niego skutek w postaci skrócenia czynnej służby tych sędziów objęły w sposób natychmiastowy jedną trzecią urzędujących sędziów tego sądu, a wśród nich w szczególności Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego, której sześcioletnia kadencja, zagwarantowana w Konstytucji, także z tego względu została skrócona.

Dokonując analizy wprowadzonej regulacji, Trybunał stwierdził, że zastosowanie przepisów przewidujących obniżenie wieku przejścia w stan spoczynku sędziów Sądu Najwyższego do urzędujących sędziów tego sądu nie jest usprawiedliwione prawnie uzasadnionym celem. W rezultacie przepisy te naruszają zasadę nieusuwalności sędziów, która jest nieodłącznie związana z ich niezawisłością.

Prawo Prezydenta do przedłużenia czynnej służby sędziów SN

Zgodnie z kwestionowaną ustawą przedłużenie  czynnej służby sędziów jest zależne od decyzji Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, która to decyzja ma charakter dyskrecjonalny - nie jest ona obwarowana jakimkolwiek obiektywnym i weryfikowalnym kryterium i nie musi być umotywowana. Ponadto taka decyzja nie może być przedmiotem zaskarżenia przed sądem.

Nowa ustawa o Sądzie Najwyższym przewiduje, że Prezydent przed podjęciem decyzji zasięga opinii KRS i interwencja takiego organu w kontekście procesu przedłużenia służby czynnej sędziego  może co do zasady przyczynić się do obiektywizacji tego procesu. Może tak być jednak wyłącznie pod warunkiem, że zostaną spełnione określone wymogi, w szczególności że sam ten organ będzie niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz od organu, któremu ma przedstawić swoją opinię, a także, że taka opinia będzie wydawana na podstawie zarazem obiektywnych i istotnych kryteriów, a ponadto będzie należycie uzasadniona, tak by mogła w obiektywny sposób być pomocna dla tego organu przy podejmowaniu przez niego decyzji.

Trybunał stwierdził, że dyskrecjonalne prawo przysługujące Prezydentowi w zakresie dwukrotnego zezwolenia, każdorazowo na okres 3 lat, na dalsze zajmowanie stanowiska sędziowskiego w sądzie krajowym najwyższego szczebla, takim jak Sąd Najwyższy, może wzbudzić, szczególnie po stronie podmiotów prawa, uzasadnione wątpliwości co do niezależności danych sędziów od czynników zewnętrznych oraz ich neutralności względem ścierających się przed nim interesów.

Czy wyrok TS zatrzyma reformy PiS dotyczące organizacji wymiaru sprawiedliwości?

Omawiany wyrok jest istotny z dwóch względów.

Po pierwsze, potwierdza uprawnienie Trybunału Sprawiedliwości do kontroli reform jakim jest poddawana organizacja wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich i ich zgodności z prawem Unii.

Po drugie, wskazuje, że art. 19 (1) TUE stanowi konkretyzację zasady praworządności wyrażonej w art. 2 TUE, bowiem powierza sądom państw członkowskich i Trybunałowi zadanie zapewnienia pełnego stosowania prawa Unii we wszystkich państwach członkowskich, jak również ochrony sądowej praw, jakie podmioty prawa wywodzą z tego prawa.  Każde państwo członkowskie powinno na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE zapewnić, by organy określone jako „sąd” - w rozumieniu prawa Unii – należące do systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych prawem Unii odpowiadały wymogom skutecznej ochrony sądowej. Dla zagwarantowania, by organ taki jak Sąd Najwyższy mógł sam zapewniać taką ochronę, kluczowe jest zachowanie przez ten organ niezależności, co potwierdza art. 47 akapit drugi Karty praw podstawowych, w którym wśród wymogów związanych z prawem podstawowym do skutecznego środka prawnego wymieniono dostęp do „niezawisłego” sądu.

Można się zastanawiać, czy wyrok Trybunału w sprawie C-619/18 jest w stanie zatrzymać reformy wymiaru sprawiedliwości zapoczątkowane przez PiS. Partia rządząca marginalizuje wydany wyrok wskazując, że dotyczy on przepisów, które zostały już uchylone. Zapewne istotne będą kolejne wyroki Trybunału Sprawiedliwości, w szczególności w sprawach, w których opinie wydał Adwokat Generalny Tanchev (dotyczące wieku emerytalnego sędziów sądów powszechnych oraz nowej izby dyscyplinarnej Sądu Najwyższego wybieranej przez nową KRS). Przed Trybunałem Sprawiedliwości zawisło kilkanaście spraw zainicjowanych w procedurze prejudycjalnej przez SN, NSA i sądy powszechne dotyczące niezawisłości sędziów. W kwietniu 2019 r. Komisja Europejska wszczęła kolejne postępowanie z art. 258 TFUE, wysyłając do Polski pismo ostrzegawcze dotyczące postępowań dyscyplinarnych jakim są poddawani sędziowie za podejmowane przez nich czynności orzecznicze (w szczególności wykonując uprawnienie do występowania z pytaniami prejudycjalnymi do TSUE).

Istotną rolę w sprawie może odegrać Trybunał Konstytucyjny, do którego kierowane są wnioski w "kontr-sprawach" do tych będących przedmiotem orzekania przez TSUE. Ostatnio rzecznik nowej KRS, pytany czy w przypadku orzeczenia przez TSUE, że KRS została wadliwie wybrana zrzeknie się funkcji, powołał się na wyrok TK z czerwca 2017 r. wskazując, że w tej sprawie konieczna jest zmiana Konstytucji.