18 czerwca 2021

21 maja 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości wydał postanowienie w sprawie zarządzenia środków tymczasowych w sprawie C-121/21 Czechy p. Polsce dotyczącej kopalni odkrywkowej węgla brunatnego Turów. Jest to kolejna – po Dolinie Rospudy i Puszczy Białowieskiej – sprawa z zakresu ochrony środowiska dotycząca Polski, w której Trybunał Sprawiedliwości przychylił się do wniosku skarżącego w kwestii zastosowania środków tymczasowych. Sprawa dotycząca Puszczy Białowieskiej, była pierwszą w której Trybunał Sprawiedliwości przewidział możliwość nałożenia na państwo członkowskie okresowej kary pieniężnej na wypadek niewykonywania zarządzenia tymczasowego. Z kolei, sprawa dotycząca kopalni Turów jest pierwszą, w której państwo członkowskie wnioskowało o zastosowanie środków tymczasowych w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 259 TFUE przeciwko innemu państwu członkowskiemu i w istocie zażądało nałożenia kary pieniężnej. Tym samym Polska mimowolnie przyczyniła się do rozwoju orzecznictwa sądów unijnych dotyczących ochrony tymczasowej.

 

Cel i charakter środków tymczasowych

Środki tymczasowe są stosowane w ramach rozstrzygnięć o charakterze incydentalnym, zapewniając ochronę uprawnień stron wynikających z prawa unijnego, w postępowaniach toczących się przed sądami unijnymi oraz krajowymi. Mają one na względzie zapobieżenie negatywnym skutkom, które mogłyby powstać w czasie oczekiwania na wyrok sądu kończący postępowanie w sprawie. Celem omawianych środków prawnych jest przede wszystkim zabezpieczenie interesów stron postępowania przed powstaniem nieodwracalnej szkody oraz zapewnienie pełnej efektywności rozstrzygnięcia wydanego co do istoty sprawy.

 

Środki tymczasowe w sprawach o uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego

Trybunał Sprawiedliwości może zarządzić niezbędne środki tymczasowe na mocy art. 279 TFUE w ramach skargi o uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego na podstawie art. 258-260 TFUE. Okoliczność, że wyrok stwierdzający uchybienie zobowiązaniom ma charakter deklaratywny, nie stoi na przeszkodzie zarządzeniu środków tymczasowych. Wątpliwości budzi jednak fakt, że nawet w wyroku wydanym w sprawie głównej Trybunał nie mógłby nakazać państwu członkowskiemu określonego działania bądź zaniechania, co ma miejsce w kontekście środków tymczasowych. W orzecznictwie wskazuje się, że jeżeli kwestionowane uchybienie państwa członkowskiego grozi wyrządzeniem nieodwracalnej szkody, sędzia rozpatrujący skargę powinien mieć możliwość zarządzenia niezbędnych środków tymczasowych w celu zapewnienia pełnej skuteczności wyroku wydanego w sprawie głównej. Analiza orzecznictwa wskazuje, że dotychczas wniosek w sprawie ochrony tymczasowej składano w trybie postępowania przewidzianego w art. 258 TFUE. W 25 przypadkach wnioskodawcą była Komisja w sprawach przeciwko: Włochom (5), Polsce (5), Francji (3), Wielkiej Brytanii (3), Belgii (2), Irlandii (2), Niemcom (2), Malcie (1), Austrii (1), Grecji (1). Środki tymczasowe miały najczęściej postać nakazu dotyczącego zawieszenia, w całości lub w części, krajowych aktów prawnych lub nakazu powstrzymania się przez organy krajowe od określonych działań naruszających prawo Unii. Trybunał Sprawiedliwości nie uwzględnił wniosku Komisji tylko w 6 sprawach co oznacza, że skuteczność ochrony tymczasowej stosowanej w sprawach wszczętych w trybie art. 258 TFUE wynosi aż 75 %.

 

Postanowienie w sprawie Puszczy Białowieskiej

Postanowienie dotyczące ochrony Puszczy Białowieskiej miało przełomowe znaczenie dla rozwoju orzecznictwa w zakresie środków tymczasowych. Wyjątkowo sprawa o ochronę tymczasową została przekazana do rozstrzygnięcia Trybunałowi, który ze względu na jej znaczenie przydzielił ją wielkiej izbie. Trybunał – dając pierwszeństwo wykładni teleologicznej – dokonał szerokiej interpretacji art. 279 TFUE. Wskazał, że powołany przepis przyznaje Trybunałowi kompetencję do zarządzenia dowolnego środka tymczasowego, jaki uzna za niezbędny dla zagwarantowania pełnej skuteczności ostatecznego orzeczenia. W tym kontekście sędzia dysponuje szerokim marginesem uznania w zakresie wnioskowanych środków tymczasowych, a także do przyjęcia – nawet z urzędu – dowolnego środka uzupełniającego w celu zapewnienia skuteczności zarządzonych przez niego środków tymczasowych. Tego rodzaju środek może w szczególności przewidywać nałożenie kary pieniężnej, na wypadek gdyby zarządzony nakaz nie był przestrzegany przez stronę, do której został skierowany.

Trybunał wskazał, że w przypadku ustalenia, że Polska nie zaprzestała kwestionowanych działań aktywnej gospodarki leśnej, Komisja będzie mogła zażądać podjęcia postępowania na nowo. W przypadku ustalenia, że postanowienie w przedmiocie środków tymczasowych zostało naruszone, Trybunał nakaże Polsce zapłatę na rzecz Komisji kary pieniężnej w wysokości co najmniej 100 000 euro dziennie do czasu zaprzestania naruszenia lub ogłoszenia wyroku w sprawie głównej.

 

Postanowienie w sprawie kopalni Turów

We wniosku o zastosowanie środka tymczasowego złożonym do Trybunału Sprawiedliwości w lutym 2021 r. Czechy wniosły o nakazanie Polsce niezwłocznego zaprzestania wydobywania węgla brunatnego w kopalni Turów do czasu wydania przez Trybunał wyroku rozstrzygającego sprawę co do istoty. Oceniając zasadność wniosku Trybunał uznał, że na wstępnym etapie rozpatrywania sprawy nie można wykluczyć naruszenia przez Polskę przepisów dyrektywy 2011/92/UE, zgodnie z którymi rozbudowa przedsięwzięcia dotyczącego kopalni odkrywkowej powinna być przedmiotem oceny oddziaływania na środowisko lub przynajmniej sprawdzenia czy przeprowadzenie takiej oceny jest konieczne.  W ramach oceny przesłanki pilności Trybunał uznał, że szkody związane z obniżaniem się poziomu lustra wód podziemnych oraz z zagrożeniem dla zaopatrzenia w wodę pitną społeczności zależnych od tych części wód mogą stanowić poważną i nieodwracalną szkodę dla środowiska i zdrowia ludzkiego. W świetle przedłożonych dowodów wydaje się wystarczająco prawdopodobne, że kontynuacja wydobycia węgla brunatnego w kopalni Turów do czasu ogłoszenia ostatecznego wyroku może mieć negatywny wpływ na poziom lustra wód podziemnych na terytorium czeskim. Jednocześnie Trybunał oddalił zarzuty polskiego rządu dotyczące dotkliwych skutków środowiskowych, gospodarczych i społecznych żądanych środków tymczasowych oraz ich wpływu na zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego Polski. Podnoszona przez Polskę szkoda wynikająca z niemożności realizacji ważnych projektów i inwestycji w dziedzinie energetycznej nie może przeważać nad względami związanymi ze środowiskiem naturalnym i zdrowiem ludzkim. Z tych względów Trybunał nakazał Polsce zaprzestanie natychmiast wydobycia węgla brunatnego w kopalni Turów do czasu ogłoszenia wyroku kończącego sprawę  wszczętą przez Czechy na podstawie art. 259 TFUE.

Z komunikatu prasowego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 15 czerwca 2021 r. wynika, że "Czechy wniosły do Trybunału o zasądzenie zapłaty przez Polskę kary pieniężnej w wysokości 5 mln euro dziennie za niewykonanie obowiązku natychmiastowego zaprzestania wydobycia węgla brunatnego w kopalni Turów w pobliżu czeskiej granicy".

W tym samym dniu Rada Ministrów w drodze uchwały zobowiązała ministrów: aktywów państwowych Jacka Sasina, klimatu Michała Kurtykę, spraw zagranicznych Zbigniewa Rau oraz ds. UE Konrada Szymańskiego do rozwiązania z Czechami w drodze ugody sporu o kopalnię w Turowie. Wymienieni ministrowie zostali zobowiązani do "podjęcia wzmożonej współpracy i wszelkich możliwych działań w celu zakończenia sporu z Republiką Czeską zgodnie z interesem politycznym Polski".

Zasadność zastosowania wnioskowanego przez Czechy środka prawnego oraz wysokość ewentualnej kary pieniężnej zostanie oceniona przez Trybunał Sprawiedliwości. Należy przypomnieć, że w sprawie dotyczącej Puszczy Białowieskiej Trybunał uznał za adekwatną karę w wysokości co najmniej 100 tysięcy euro dziennie do czasu wykonania postanowienia w przedmiocie środków tymczasowych. W omawianej sprawie Komisja przyjęła jednak w lutym 20218 r. wyjaśnienia Polski dotyczące wstrzymania wycinki Puszczy Białowieskiej nie wnosząc o zastosowanie kary pieniężnej.

 

Podsumowanie

Co zatem wspólnego ma tur z żubrem, a właściwie Turów z Puszczą Białowieską w kontekście środków tymczasowych?

Etymologia słowa Turów pochodzi od tura, wymarłego w XVII w. gatunku ssaka z rodziny wołowatych (Bovidae), do których należy również żubr europejski. Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego z 1927 r. wskazał "tur, do 17. wieku w Polsce istniejący ‘bos primigenius’; turzy, turza trawa, ‘carex’ (Stańko ją ząbrzem nazywa, p. żubr); (...) Prasłowo; znaczenie waha się między ‘turem’ a ‘żubrem’, prus. tauris, ‘żubr’, lit. tauras, ‘tur'". Z kolei "żubr, mylnie odmazurzone z pierwotnego zubr i ząbrz (...) zwierz ocalał dłużej w mazowieckich lasach, dziś tylko w białowieskiej puszczy, ale rozszerzenie nazw miejscowych dowodzi, że żył niegdyś w całej Polsce".

Obie opisywane powyżej sprawy w istotnym zakresie przyczyniły się do rozwoju orzecznictwa sądów unijnych dotyczącego ochrony tymczasowej przewidzianej w art. 279 TFUE. . Sprawa Puszczy Białowieskiej, była pierwszą w której Trybunał Sprawiedliwości przewidział możliwość nałożenia na państwo członkowskie okresowej kary pieniężnej na wypadek niewykonywania zarządzenia tymczasowego. Z kolei, sprawa kopalni Turów jest pierwszą, w której państwo członkowskie wnioskowało o zastosowanie środków tymczasowych w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 259 TFUE przeciwko innemu państwu członkowskiemu i w istocie zażądało nałożenia kary pieniężnej na wypadek naruszenia postanowienia.

Co tur ma wspólnego z żubrem, czyli środki tymczasowe stosowane przez TSUE w sprawach przeciwko Polsce dotyczących ochrony środowiska.